“ДЕНЕС РОМИТЕ СЕ ЖРТВИ НА ЛЕВИЈАТАН, УТРЕ ЌЕ СЕ НАЈДЕ НЕКОЈА ДРУГА ЖРТВА, А ПОТОА ОПШТЕСТВОТО И ДРЖАВАТА ЌЕ СТАНАТ ЖРТВИ. ДА НЕ ОДАМ ПРЕДАЛЕКУ ПОТСЕТУВАЈЌИ КАКО НАЦИСТИТЕ И ХИТЛЕР ПОЧНАА, СПОМЕНУВАЈЌИ ДЕКА ТАКА САЛВИНИ ЗАПОЧНА ВО ИТАЛИЈА”
Жељко Јовановиќ е директор на Канцеларијата за ромски иницијативи во Фондацијата Отворено Општество и претседател на Управниот одбор на Европскиот ромски институт за уметност и култура, со седиште во Берлин. Институтот е основан пред три години како прва организација од ваков вид посветена исклучиво на Ромите, најголемото малцинство во Европа кое има околу 12 милиони. Како што истакна „Њујорк Тајмс“ во обемниот текст по повод отворањето, целта на Европскиот ромски институт за уметност и култура е да ја претстави работата на ромските изведувачи, уметници и мислители.
За ова кај нас во Србија многу малку се знае.
Во вашата биографија е напишано дека потекнувате од семејство кое успеа да ја надмине екстремната сиромаштија преку образованието. Ве молиме, опишете го вашето лично искуство како пример за другите.
Жељко Јовановиќ: Во моето детство и младост, моите родители почесто беа гладни отколку сити. Баба ми Вера работеше како чистачка во поштата, но и просејќи во селата околу Мионица, затоа што како самохрана мајка не можеше да храни пет деца. Се сеќавам како едвај чекавме да се врати од селото, да ја отвори торбата и да видиме што донела за јадење. Мајка ми порасна во куќа покрај реката Рибница, во која немаше под, туку само почва. Меѓутоа, таа сакаше да оди на училиште, па својата домашната задача ја завршуваше со отворање на шпоретот за да има светлина од огнот за да може да чита, затоа што немаа електрична енергија. На училиште, таа носеше облека и чевли што можеше да ги најде, или ако некој и ги даде како милостина, се разбира, никогаш точни на нејзината големина, така што секогаш доживувала потсмев и понижување од другите деца. И покрај сиромаштијата, таа успеа да се стекне со универзитетско образование и после тоа во доцните седумдесетти успеа да се вработи во даночната администрација. Неодамна се пензионираше. Нејзините приказни за тешкотии, сиромаштија, домашно и класно насилство, расизам, но и за борбата да направи се што е можно за да создаде услови за подобар живот за мене отколку што имала таа самата, беа клучни за моето растење и развој бидејќи секогаш ми зборуваше, честопати да шепоти додека спиев, „Ти ќе бидеш некој“.
Дипломирав на Правниот факултет во Белград и магистерски студии по јавна администрација на Оксфорд. Веќе 20 години сум посветен на борбата за својот народ, а последните девет години, како директор на Канцеларијата за ромски иницијативи во Фондацијата Отворено Општество, имам голема чест да водам тим од многу способни и посветени луѓе кои работат низ цела Европа, од Шпанија до Турција на иницијативи од бласти како образование, претприемништво, култура и најмногу во областа на политичкото учество на Ромите. Ние веруваме дека Ромите можат да бидат некој и нешто.
Предрасудите за различностите се знае дека се во коренот на несогласувањата меѓу народите. Во случајот со Ромите, постојните предрасуди можат да бидат побиени со докази, како што е диплома. Сепак, школувањето не е бесплатно, а Ромите честопати се дел од сиромашното население. Според вас, постојат решенија во таа смисла и кој треба да помогне?
Се разбира дека образованието е важно, но далеку од тоа дека кога ќе завршиме училиште ќе можеме да го надминеме расизмот кој не стига на секој чекор. Во училиштата, ромските деца уште во раните години се стекнуваат со комплекс на помала вредност при што останува врежано во нивниот понатамошен развој. При вработување, Ромите можат да добијат шанса, на пример, доколку имаат прв телефонски разговор со својот работодавец. Меѓутоа, кога тие се појавуваат лично и ќе слушнат во која населба живеат, или ако имаат исламско име, тогаш ги отфрлаат со објаснување, во најблаг случај, дека работната позиција веќе не е слободна, или, во најбрутален случај, дека не вработуваат Цигани. Со чест на исклучоците на оние кои не се Роми и кои нè третираат на фер начин, како и на малкуте Роми кои тврдат дека не почувствувале расизам во животот. Но, има толку малку од нив што самите тие се потврда за правилото дека расизмот е дел од животот на Ромите.
Оваа состојба се влоши по финансиската криза во 2008 година, кога почна да се зголемува стравот и гневот на луѓето кои се плашеа дека ќе изгубат работа или веќе ја изгубија. Политичарите сфатија дека е многу полесно да се добие глас на избори ако Ромите се нападнати отколку ако преземат одговорност за причините за финансиската криза. Од една страна, тие беа политичари како што се Никола Саркози или Емануел Валс во Франција, Силвио Берлускони во Италија, други партии од десниот или левиот центар, и
се разбира, екстремната десница како што се Јобик во Унгарија, Лига на Северот во Италија (која до неодамна ја водеше италијанската влада). Она што сите овие политичари имаат заедничко е тоа што тие ги искористија предрасудите што веќе постојат и ја добија поддршката од гласачите спроведувајќи политика против нас.
Како настана Европскиот ромски институт за уметност и култура?
За разлика од другите нации кои имаат национална држава, ние Ромите го развивме нашиот идентитет преку институцијата семејно наследство, животот во ромските населби и интеракцијата со оние со кои живеевме. Според моето мислење, културните обрасци на нашиот идентитет се многу флуидни, сложени и богати, но исто така имаат тенденција да формираат колективна свест за заедничка припадност, солидарност и соработка. Веќе неколку децении, создавањето на културни институции е аспирација на ромските интелектуалци, уметници и културни работници. Нашите луѓе живеат скоро во сите европски земји, така што има многу организации и иницијативи од областа на културата. Во тој контекст, сакавме да формираме институција која ќе биде инспирирана од германскиот институт Гете или шпанскиот Сервантес, односно да има институционална врска со државите, но и да биде независна и управувана од Роми ширум Европа. Идејата на Институтот е ние Ромите да ја зачуваме, развиваме, промовираме и гордо ја претставуваме нашата култура и идентитет.
Се разбира, дури и денес има луѓе кои велат дека ваквата иницијатива нема смисла затоа што има и други приоритети во животот на Ромите, како што е сиромаштијата. Нашиот одговор е – сиромаштијата е последица на систематското осиромашување на нашето население. Институциите на Европската унија на државите во кои живеат Ромите се единствени институции кои можат да ги извлечат луѓето од сиромаштија. Институтот ниту може да го стори тоа, ниту е негова улога, како секоја друга културна институција. Улогата на Институтот е да ја подигне свеста кај Ромите и другите за нашата историја, култура, со цел да создаде поинаква слика за нас и за тоа кои сме ние.
Зошто Институтот е основан во Берлин, а не во Белград?
Ние при Фондацијата Отворено општество, заедно со Алијансата на ромски интелектуалци ја започнавме иницијатива за создавање на Европски ромски институт за уметност и култура. Водевме активни преговори со Советот на Европа и 47 земји-членки цели четири години. Кога беше донесена одлука за основање, требаше да се одлучи каде ќе биде седиштето на Институтот. Германската влада понуди гостопримство за седиштето на Институтот во Берлин. Пред три години, во зградата на Министерството за надворешни работи на Германија, свечено го официјализиравме почетокот на работата на Институтот. Денес, Институтот има свој изложбен простор до германскиот Бундестаг и гордо ја претставува ромската култура со настани не само во Берлин, туку и низ цела Европа.
Владата и претседателот на Србија му понудија и помогнаа на Институтот да го отвори првото претставништво во Европа баш во Белград. Да не дојдеше до пандемија, ќе се случеше во овој период од годината. Моравме да го одложиме планот за свеченото отворање на просторот во центарот на Белград. Бидејќи Институтот во најголем дел е организација заснована на членство, ние исто така имаме членови од Србија. Се разбира, кога претставништвото ќе се отвори во Белград, се надевам дека Институтот ќе придонесе за поинтензивна работа на ромските уметници и културни работници во Србија.
Со оглед на тоа што Институтот се наоѓа во Берлин, дали тоа, покрај културата и уметноста, се занимава и со историјата на холокаустот?
Институтот се занимава со ромската историја во која страдањето и геноцидот во Втората светска војна имаат посебно место. Сепак, за разлика од другите организации кои работеле на геноцидот на Ромите во Втората светска војна, Институтот работи на историски истражувања за отпорот што го пружиле Ромите на нацистите, како дел од партизанските армии кои се бореле со Германците или во самите логори. Патем, ние Ромите ширум Европа го славиме 16 Мај секоја година како ден на востанието на Ромите во Аушвиц во 1944 година, кога тие одеднаш ги нападнаа СС војниците кои дошле да ги испратат Ромите во гасните коморите.
Како го оценувате ставот на нашето општество кон ромската заедница во однос на ситуацијата во Европа?
Со години стагнира. Кога ги прашувате луѓето што се сменило во нивното соседство во последните пет години, помалку од 18 проценти велат дека имало промена на подобро, скоро 60 проценти дека ништо не е променето, додека повеќе од 23 проценти велат дека се сменило на полошо. Се разбира, има Срби и други народи кои живеат тешко, не се само Ромите, пред законот сите се еднакви во правата и обврските.
Сепак, кога ќе ја погледнете споредбата – 73 проценти од Ромите не се ниту во работен однос ниту во образование, додека тој број е за 30 проценти помал кај Србите и другите. Таа разлика од 30 проценти само покажува колку е нееднаква нашата популација во остварувањето на своите права и обврски од генерација во генерација. Во нашиот регион, Србија, во споредба со другите земји, бележи полоши резултати од Северна Македонија и е слична на Албанија и Црна Гора, иако е најголема економска сила во регионот.
Во земјите од Западна Европа, ситуацијата е подобра ако економското опкружување е подобро, иако има расизам во секоја земја. Ромите на Балканот знаат дека ќе се судрат со расизам каде и да одат, но сепак одат на Запад, затоа што можат да живеат подобро од својата работа и образованието на своите деца. Од друга страна, ситуацијата во Унгарија, Бугарија и Словачка е полоша во однос на јачината на екстремната десница, која го привлекува јавното мислење и политика кон себе.
Некако, непосредно пред неодамнешните парламентарни избори во Србија, десничарските организации, особено Левијатан, ги засилија своите демонстрации за нетолеранција кон Ромите. Ве молам ваше коментар.
Левијатан, по имиџот и дискурсот e екстремна десничарска организација која под маската да се бори за заштита на животните ги напаѓа ромските населби и приватните куќи ги малтретира луѓето и влева страв. Тие покажуваат сила кон најслабите, додека државните, безбедносни служби и полицијата го дозволуваат тоа и со тоа ги охрабруваат да продолжат. Според мене, тие се безбедносна закана за граѓаните на Србија и самата држава, затоа што по дефиниција, државата има монопол врз силата и насилството. Тие така се однесуваат спрема нас, утре ќе најдат друга жртва, а потоа општеството и државата ќе станат жртви. Да не одам предалеку потсетувајќи како нацистите и Хитлер почнаа, споменувајќи дека така Салвини започна во Италија. Додека ги напаѓаше Ромите и мигрантите, мнозинството молчеше, а потоа ја презеде власта и стана закана за многу Италијанци.
Ескалацијата на расизмот во Соединетите држави, повод да се зборува за расизмот врз Ромите во Србија, кое вашето видување.
Во нашиот дел од светот, многу луѓе велат дека Америка е далеку од нас, а многумина го осудуваат убиството на Џорџ Флојд. Секако, осудите се оправдани, но немаат кредибилитет бидејќи повеќето владини функционери, не се ниту чесни ниту храбри да признаат дека расизмот, особено во државните тела, како што е полицијата е проблем со длабоки корени, а камоли да реагираат на расизмот и
полициската бруталност кон најранливите малцинства. Ние Ромите го разбираме и сочувствуваме со расизмот со кој Србите се соочуваат во Хрватска, Црна Гора или Косово, сепак, не наоѓаме разбирање, сочувство, а камоли заштита како другите граѓани во Србија. Левијатан го покажува ова на најочигледен начин.
Romane irame -Roma PRESS
,, AVDIVE E ROMA TANE VIKTIMOJA TAR LEVIJATAN, TAJSA NA ĐJANELAPES SAVO AVER VIKTIMOJA, ASO PALO ODOVA O SASOITNIPA THAJ I THEM KA OVEN VIKTIMOJA. TE NAĐJAV BUT DUR SALDE TE IRANAV O GNDIMOS TAR NACISTOJA THAJ O HITLERO SAR TAVDINGE, ASO AGAAR THAJ O SALVINI TAVDINGA ANI ITALIJA”
Željko Jovanovič tano direktori ani Kancelarija Romane inicijativako tar Fondacija Puterdo Sasoitnipa sar thaj presidenti ano Upravnikano odbori baš Evropsko romano instituti baš umetnosti thaj kultura, bešibnaja ano Berlino.
Instituto tano puterdo anglal trin berša sar jekto organizacija tar asavko buthi kheripe savo pandlo si salde eRomenge, sar maj baro minioriteto ani Evropa savo lingarela o numero tar 12 milionija. Sar so vakerela baš o ,,Nujork Tajms,, ano baro hramovipe baš o putribe sar thaj, o celjo tar Evropako instituti baš umetnost thaj kultura si mangipe te sikavelpes i buti tar romane vastalunengi, umetnikoja thaj gndimale. Baš akava amende ani Srbija but hari đjanelapes.
Ani tumari biografija hramome si so avena tar familija save sine olen šajipe te našen tar čhorolipe prekal i edukacija. Thindalaja tumen, vakeren amenge tumaro plesutno nakhlo vakti sar primer-misal baš sa o avera.
Želko Jovanovič: Ano moro čhavoripe thaj ternipe moro jeri sas pobuter bokale aso but hari čhale. Mami Vera kerla sas buti čistačka ani pošta, numa thaj mangela peske sas tar gav ani Mionica, sostar sar korkoro đuvli so paravela manušen na sinela šajipe te resarel panđe čhavoren te čhalarel, Miri Daj barili uyal i len Ribnica, savate na sine telunipa numa salde čarja. Maškar ko odova voj kamela sas te đjal ani sikhlovni, pali piro kherutno sikhlovipe putrela sas e sporeto te šhaj ovelala roš (svetlo) te šhaj dikhela so hramonela an piri kherutni sikhlovibnaski dajatva (zadaca) sostar na sine olen ano kher elektrikani energija . Ani sikhlovni đala sas šehensar save arakhelalen sine ja palem delalen olake khoni, halovelapes so sakana na sine olake tamam ja but tikore ja but bare, odolestar sakana anglal o čhavore kerna sas upar late hasaibe anglo muj tar avera po situirime čhavore. Upral olako čhorolipe oj kerga sa te šhaj te resarel đji univeryitetesko edukacijako agorkeripe thaj pal odova pal eftavardešta berša dengapes olake šajimos te kuvel ani danočno administrativno buthi kheripe. But čirla iklili thaj ani penyija. Lakiri paramis si thani but phari, čhorolipnaja, kherutno thaj klasnikano yorarkeripe, rasiymo, numa o maripe tano sas sa baš odova te anlarel pošukar šartoja baš pošukar đjivdimos mange thaj te na ovel jekh sar voj so nakhla poro čhavoripe, thaj sa adava sas mange sar baro ikheripe thaj buvlaripe sostar sakana vakerla mange kana ka sovav pohari,,, Tu ka ove diso“.
Diplomiringum ano Hakajibnasko (pravno) fakulteti ano Belgrad thaj magisterska studie pal dikli administracija ano Oksford. Ake 20 berš kerava buti ko maribe baš pošukar tajsa mere đihaneske, aso o palune ejna berš, sar direktori tar Kancelarija romane incijativako Fondacija Puterdo Sasoitnipe, isikman baro sajipe te lingarav timi tar but šukar gogavera manuša save kerna buti ani sasti Evropa, tar Španija đji Khoranipe thaj odova ano inicijative tar edukacija, anglalpriemništvo, kultura thaj maj but ani politikani umal thaj lejbe than e Romengo. Amen pakjaja e Romas šhaj te oven đjikoj thaj diso.
Anglaladelatibe baš o najekhajekipe đjanelapes so si dikhlo tar darhi odolestar so nane jekgndipe maškar o đihanija. Ani čipota e Romensar dikhelapes sakana tar odova anglaladelatibe šhaj vakerelapes iramale sikavibnaja e diplome. Numa sar tej o edukacijako sikhlovipe ačhovela bilovengo, aso e Roma thaj ponodorig ačhovena sar maj čorolo đihani. Sar gnidinena tumen isili solucija ano akava gndipe thaj koj trubul te del dumno ano sa akava?
Halovelapes i edukacija tani maj importatno, numa dur tar odova kana agorkerelapes i edukacija nane našajimo o rasismo savo resarelamen ano sakova amaro piro. Ano sikhlovne, e Roma ko tavdipe e anglune edukacijake procesoja upral olende isi komleksesko resipe so si von pohari valanutne baš o sasto proces.. Ano kuvibe ano bukarne thana, Roma isiolen šajimos, ani misal salde te isi olen jekto telefonesko lavkeripe ano poro šheralovastaluno. Numa kana resarena te dikenpes, thaj save tanende đjivdinena, ja palem te isi olem islamko anav, tadani ola čhudenapes tar procesi vakeribnaja maj lokhe odoleja so i bukarni poyicija nane pobuter tromakerdi (slobodno), ja palem isi so vakerena olenge ano maj brutalnikano lav, na lena ani buti manu[a so si Cigani. Sajdipnaja baš sa okola avera so isi so lingarenamen ani fer dikhipe, thaj o but tikorto numero tar Roma so vakerena isi thanende so na arakenapes ano than te kerelpes upral olende rasizmo. Numa but tano tikoro o numero tar korkoro Roma te đjanen so si o rasizmo ano sasto đjivdipe olensar.
Sa akava resipe resarga pal finansijaki kriya ko vakti tar 2008 berš, kana barili i dar thaj i bilačin tar odova so ka našaven piri buti ja palem našavge. Političarija halile so si lokhe te len hango ano alosaribe Romendar ako đji olende astardi tani i kriya thaj lena i doš uparl pumende. Tar jek rig, ola sas političarija sar soj tano o Nikola Sarkoyi ja palem o Emanule Vals ani Francija, Silvio Berluskoni ani Italija, avera partie tar levo ja palem centareski ikerin, ekstremnikani desnica sar so sas o Jobik ani Ungarija, Liga tar Utar Italija (savi but čirla lingarela sas I rađji italijaki). Tar sa akava akala političarija so isilen barabutnipe savore ikherge e anglaladelatibe tar isibe thaj odooleja sineolen ikheripe tar hangoutne lingaripnaja pumari politika mujal (protiv) amende.
Sar resarga Evropako romano institute baš umetnost thaj kultura?
Najek avere naciendar save isiolen nacionalna raštre, amen e Roma buvlaraja amaro identiteto prekal institucionalnikano semejnikano kustikipe (nasledstvo), đjivdipe e romengoro ano atarija tano interakcija okolensar savensar so đjivdinaja. Moro gndipe, kulturake oblikoja tar amaro identiteto tano but fluidnikane, ikherde thaj barvale, numa isi olen thaj tendencija te lačharen kolektivnikano gndipe baš barabutno ikheripe solidariribe thaj buthikheribe. Pobuter decenie, lačharibnaja kulturake institucie tani aspiracija tar romane intelektualcija, umetnikoja thaj kulturake bukarne . Amare manuša paše đjivdinena ano sa e evropake phuvja, thaj isi olen organiyacie, inicijative baš kultura. Ano akava konteksti manglum te vakerav te lačhara institucija savi ka ovel inspiriirme tar germanijako instituto Gete ja palem španijako Servantes, te ovel institucionalnikani vrska e raštrensar, thaj ano sa akava te ovel ikerdi e korkoro romendar buvle ani sasti Evropa. O celjo tar Instituti amen te ikhera ola e korkore Roma, te arakha ola, te buvlara ola, promovirina ola thaj bare sajdipnaja te khera lafi baš amari kultura thaj identiteto.
Halovelapes, thaj avdive isi manuša save vakerna asavke incijativake nane vakti sostar isi but avera prioritetija ano roma, sar soj o čhorolipe. Amaro palpale lafi tano akava-čhorolipe tano palunipe taro sistemesko čojrarkeripe amare đihanesko. Institucie tar Evropaki unija salde šhaj e raštrenge savende đjivdinena Roma te ciden o čorolipe tolendar. Instituti nane olešajipe thaj našti kerela odova, numa thaj nane oleskiri buti odoja sar institucija. O lejbe than ani but tar Instituto sit e vaydelpes o gogjaverimos ano Roma thaj averen baš amari historija , kultura te šhaj kerlapes aver muj thaj dikhimos amenge oodolestar te đjanelpes ko sijem amen.
Sostar o Instituto kerdo tano ano Berlin, aso na ano Belgrad?
Amen tar Fondacija Puterdo Sasoitnipe, barabar e alijansaja tar romane intelektualcija tavdingem te halova i inicijativa lačharibnaske Evropako Romano instituto baš umetnosti thaj kultura . lingargem aktivnikane lavkeripe e Konsileja tar Evropa thaj e 47 puvja –đjene thaj odova 4 berša. Kana angapes paluno lafi baš funda, tadani trubuja te anlarelpes lafi save puvjate ka ovel o thanaribe e institutesko. Germanijaki rađji sikavgapes sar šukar kherutno odoleja so ikherga amen o Instituto te thanarinelpes ano Berlin.Anglal trin berša, ki binal tar Ministeriuni avrune bukenge ki Germanija, ano čhane oficijaliyiringa o tavdipe e bukjako tar Instituto. Avdive, o Instituti isi ole poro iyložbenikano than ano germanijako Bundestago thaj baripnaja sikavela i bari Romani kultura čipotensar na salde ano Berlino numa puterde ani sasti Evropa.ž
Rađji thaj Presidenti tar Srbija denge dumo e Institute te putrel o jekto prestavništvo ani Evropa thaj odova ano Belgrad. Te na resarelpes sine đji ki pandemija,ano akava periodi tadani ka resara sine đji ko putribe. Trubuja te mukha avere vakteske o putribe than ano centari eBelgradeske. Sostar o Instituto ano maj baro kotor tano organiyacija savo si đjenensar, saveste isi thaj đjene tar i Srbija. Halovelapes, kana ka putra o prestavništvo ano Belgrad, pakhava tadani o Instituti ka anlarel pobari buthi e Romane umetnikonsar thaj kulturake bukarnensar ani Srbija.
Vakeribnaja o Instituto araklagovela ano Berlin, upral odova so si oleski buti panle e kulturaja thaj umetnost, ka keren li buti thaj e historijaja tar holokausti?
Instituti kerela buti e Romane historijaja savate isi hramovipe thaj sa o bilačina so si kerde panle e genocidoja tar Dujto sumnalesko maribe thaj amare bukjate isi olen posebnikano than. Numa, amende ka ovel na sarđji akanutni buti okole organiyacijengi save kerge buti panle e genocideja, amen ka khera rodlaripe ko dejbe yoraripe save kerge olen e Roma e nacistoncar, sar thaj e partiyanijaki armija save margepes e Germanconcar ja palem ano korkoro pere logorija. Salde vakeribnaja amen e Roma buvle ani sasti Evropa ničankeraja o 16 dive tar čhon Maj sakova berš sar vostanie e Romangoro ano Aušvic tar o 1944 berš, kana ola puterge maribe mujal CC askerija save ale te lingaren olen e Roman ano gaseske komorija.
Sar dikhena o čhane amare sasoitnipnasko upral i romani jeki ko dikhipe prekal i Evropa?
Beršencar stagnirinela.Kana pučhena e manušen so irangapes olenge ano đjivdipe tar olengere pašutne ko palune panđ berša, pohari tar 18 procentoja vakerna isi iramalipe diso ko po lačhe, 60 procentoja vakerna so nane kherdo khanči, aso o avera 23 procentoja vakerena sasto resipe đjala ano but pobilače. Halovelapes isi Srboja thaj avera đihanija save đjivdinena jek phare, nanaj salde e Roma, anglal o kanonija tane savore jekh thaj savoren isi olen pere dajatve.
Numa kana ka dikhen si li jek ja na-73 procentoja n tar o Roma nane ano bukarne thana thaj ani edukacija, đji kaj adava numero tar 30 procentoja tano but po tikoro ko Srboja thaj ano avera kedina. Odova na jekajek tar 30 procentoja sikavela baš o na dejiba jekajek šajipe amare populacijake te šhaj te anlarel ko than pere hakajiba thaj dajatve tar generacija ani generacija. Ano amaro regioni, Srbija ko dikhipe e avere puvjensar , isiolen pobilačo reyultato tar Utarali Makedonija thaj tani jek e Albanijaja sar thaj e puvjaja Crna Gora, aso tani majbari ekonomijakotakati ano regioni.
Ano phuvja tar Purabali Evropa, o ikeripe tano pošukare kana kerlapes lafi baš ekonomijako plano, numa isi rasiymo ani sakoja phuv. Roma ano balkani đjanena te kuvenpes e rasiymoja save tanende te đjan oleja ka arakenpes , numa palpale ola maj but đjana ano Yapad, sostar adarik isiolen polačho đjivdipe ani buti, edukacija thaj lačhipe pumare čhavorenge.tar aver rig, ani Ungarija,Bugarija thaj Slovačka tano but pobilače yorarkeribnaja o ekstremiymo tar desnica, savaja leljarela o gndimos thaj politike upral peste.
Disar, ano maškaripe e parlamentareskere alosaribnaske ani Srbija, desničarska organiyacie, maj but Levitijan, kerge yor tar pere demonstracie baš natoleriribe e Romen. Thindalava tumen tumaro komentari baš odova ?
Levitijan tar poro imi]o thaj diskurso tano ekstremnikani desni;arsko organizacija telal poro garavipe muj sar arakavutne e đjanvarengo putrela maripe upral e Romane familie ano atarija delay or upral e diyutne thaj čhivela olenge dar. Ola sikave takati upral e maj sanjore, đji kaj e raštrakere arakibnaskere službe mukhena odova te tavdel agaar sar so kerlapes, odoleja delapes olenge šajipe ola te keren odova i ponodorig. Moro gndipe odova si arakibnasko bilačipe upral đihanija e Srbijake thaj korkoro raštrake, sostar prekal definicija, e raštra isi ola monopoltar takati thaj dejbeyor. Ola agahareni kerna upral amende, tajsa ka araken aver viktimoja, aso palo odova sasto sasoitnipe thaj tadani i raštra ka ovel viktimo (žrtva). Te na đjav but dur agaar tavdinge e nacistoja thaj o Hitler, agaareni tavdinga vi o Salvini ani Italija. Đji kaj putrela sas maribe mujal e Roma taj migrantoja, o butederipe tar diyutne na vakerena sas khanči, numa pal odova lela o rađjalipe ano pere vasta thaj akana si bilačin buteder Italijanconge.
Eskalacija e rasiymoske ano Unime thema, mangin te kerelpes lafi baš rasiymo upral e Roma ani Srbija, savo si tumaro gndipe?
Ano amaro kotor tar sumnal, but manuša vakerna aso i Amerika tani dur amender, numa thaj but olendar adelatinena o mudaripe tar Đorđ Flojd. Sakana e asavke adelatibe tane seljamime, numa nanaj olen kredibiliteto thaj sostar but rađjake funkcioneroja, nanaj bihohavne thaj yorale te vakeren oja baš o rasiymo, maj but tane raštarkere bedenoja, sar soj i policija, savi si čhivdi but hor ani kustik, aso maj hari so von šhaj te keren reakcija baš rasiymo thaj policijako brutalnost thaj ano akava maj but kernapes upral e majranliva minioritetija. Amen e Roma halovaja thaj ano jek vi olensar laja than baš o bilačipe savo kerlapes upral rasiymo sar i Srbija so arakhelapes e Hrvatskaja, Crna Gora ja palem Kosovo, Našti akaleske arakelapes halovipe, aso but hari te delpes sočuvstvo, aso maj hari delapes arakhipe sar avera diyutnenge ani Srbija. Levijatan sikavela akava so vakeraja amen ano maj puterdo šajipe.
Prevod –iranipe ani Romani čhib Roma Press
