Ando maškar le Šudre Marimasko, e romane liderja kidine pen ando London ando 1971 te den avri pakivasa amari-determinacia thaj o transnacionalo khetanipe maškar e roma. Ko angluno Lumjako Romano Kongreso, kadala lile decizia pal le khetanimaske simbolurja: o sinjo thaj zeleno flago thaj i loli rota telal savjate bešas savore barikane thaj giljabas “Gelem, gelem”, amaro himno andi romani, amari čhib. Kadala simbolurja ande khetanes amare manušen thaj amari kauza amare-determinaciaki de 50 berša. Kadala reprezentisaren jekh politikano prezento kaj miri generacia (e manuša mire beršenge) liljas les katar kodola kaj sas maj aglal.
Savo politikano barvalipe si te mekel miri generacia palpale andar kodoja generacia kaj avel? Xarneste, trebalas te zorjaras o transnacionalo miškipen kaj te ovel les i baza ande amare komunitete, te džas maj dur te vazdas i romani nacia thaj te kidas le romane liderjen pašal e neve moralo fundacie. Mangav tumen te meken man te dav eksplanacie vaš sa kadala butja.
Andi angluni rig, te šaj zorjaras amaro transnacionalo khetanipe thaj o politikano xatjaripe, trebal te vazdas e lokalo baze. Ande palutne 50 berša, thodjam amari pakiv ande internacionalo organizacie te šaj paruvas o modo ande saveste e nacionalo guvernurja phiraven pen amenca. Telal o anav “khanči pal amende bi amaro”, amare bare organizacie phiravde katar e roma, sar si i Internacionalo Unia le Romengi thaj o Evropako Forumo le Romengo thaj le Phirutnengo, vazdine pengi zor vaš e konsultativo rolurja pašal i Organizacia le Khetane Naciengi (ONU) thaj o Konsilo le Evropako. Sa kadja, o Evropako Ofiso vaš Romane Informacie thaj i Evropaki Thanutni Organizacia vaš e Roma gelde maj dur kadaja tradicia ko nivelo le instituciengo andar i Evropaki Unia (UE). Sa kadala organizacie, khetanes bute avere aktorurjenca, sikavde penge dara pal amari situacia thaj rekomandisarde solucie.
Sa kadalenca, e thema kaj si membrurja ande internacionalo organizacie na lile samate nijekh data čačimaste i situacia le romengi vaj amare rekomandacie sar jekh emergenca. Ande lačhe vaxta – maškar o peripe le komunismosko andar o berš 1989 thaj i finacialo kriza andar o 2008 – e guvernurja vakjarde alavenge xatjarimata soske trebalas lenge o US thaj i Evropaki Unia, e Khetane Nacie thaj aver internacionalo organizacie vaš e finance thaj sekuriteto. Akana, specialo pal le lovengi kriza andar o 2008, savi zorjardjas o populismo thaj i ekstremo čači rig, e thema membrurja na maj pakjan ande internacionalo organizacie. Sar eksemplo, o Ungriko thaj i Polska thon telal o pučipe vi e fundamenturja katar o UE, sar si le čačimasko them, o Khetano Regato našlo andar o UE thaj i Rusia kerdjas jekh seriozo kriza ando Konsilo le Evropako.
Dikhindos kadala paruvimata, na pakjav ke šaj te bazisaras amen toke pe internacionalo organizacie te šaj ovel amen jekh maj bari influjenca karing e nacionalo guvernurja. O realiteto si ke e nacionalo guvernurja len decizie ande internacionalo organizacie. Kadalake, trebal te paruvas amaro dikhipe te vazdas e nacionalo thaj lokalo zorake baze ande amare komunitete. Kadaja buti si maj lokes te phenes lan, de sar te keres lan, ama našti nakhas opral late thaj si but vašno.
I dujto buti vaš miri generacia si te gelen maj dur o projekto le romane khetanimasko opral e nacionalo granice, pašjarimata, religie, čhibja thaj aver ververimata. Ande palutne deša beršenge, o khetanipe le romengo dino avri pakivasa ando berš 1971 sas thodo telal nevi presia. Pašal i asimilacia zorasa kerdi katar e madžoritarno etnie vaj katar aver minoritete, e xamimata barile maškar e roma, opre jekh rig, thaj e Aškalia, Egiptjanurja, Sinti thaj Travelerja ande aver rig. Varesave andar e vakjarne kadale grupurjenge si len verver astarimaske punkturja, ama agorisaren sa kodole konkluziasa: na mangen kadala grupurja te oven kotor andar i romani nacia.
Mekav lenge argumenturja andi gridža le historikurjengi, lingvisturjengi thaj le antropologurjengi, ama aven te keras šudži kadaja buti: orsavo identiteto si jekh khetano vazdipe, jekh ideja kaj anel khetanipe. E granice maškar “amen thaj von” si sasti vrjama thode telal o pučipe. Ande amaro kazo, o Kongreso andar 1971 definisardjas e simbolurja kaj anen khetanes i romani nacia. Orsavo manuš si les o slobodipe te lel kado andi angali vaj na. Sa kadalenca, si ladžani buti thaj na-i moralo te das rigate o phandipe ko romanipe thaj, sa ande kodo vaxt, te thas kado anglal te šaj las love, politikane funkcie thaj aver šajmata. Maj but, e akharimata kerde katar varesave manuša te paruvas amaro khetano anav našti te oven lile samate, soske cirden amen palpale thaj khosen e vašno deklaracie andar o berš 1971.
Pašal lenge argumenturja, varesave vakjarne andar kadala grupurja, khetanes manušenca kaj len politikane decizie thaj aktivisturjenca, phenen ke savore sam dukhavde katar sajekh problema – o rasismo kontra e roma vaj o antidžipsismo. Kado si čačimaste jekh zoralo motivo vaš o vazdipe jekh koaliciako pašal e publikane politike. Sa kadalenca, andar o berš 1971, rodas o khetanipe thaj amari-determinacia na andar i kauza le antidžipsismoski, ama ande xoli kadaleski. Avere alavenca, o rasismo si jekh andar e but bara kaj bešen ande amaro drom, ama amari kauza si maj bari de sar o antidžipsismo.
Palutneste, i trinto buti vaš amari generacia si te anas khetanes le romane liderjen pašal e neve pakiva (valore). Ande anglune deša bersgenge pal o angluno Kongreso, o gin le romane liderjengo sas tikno, ovela sas dosta te kidas amen toke pašal o phandipe ko romanipe, ama maj si dosta kadaja buti avdives?
Na maj si, soske avdives si but kodola kaj den duma ando anav le romengo, specialo andi socialo media. I provokacia amare vaxteski si sar te prindžaras o ververipe maškar kodola kaj garaven i korupcia, o xoxavipe vaj o bidžanglipe ando zenja le xoxavne vakjarimasko thaj le populismosko thaj kodola pakivale roma kaj si respektisarde, džanen so phenen thaj si godjale.
Sar eksemplo e romane alosarde liderja si len reprezentativo legitimiteto. Sa kadalenca, pal 50 berša si amen dosta eksperienca te šaj prindžaras i diferenca maškar kodola kaj thode o kolektivno intereso maj opre de sar o personalo mištipe thaj kodola kaj na thode. Sa kadja, sikliljam te keras diferenca maškar kodola kaj si len o kapaciteto te thon peski zor thaj o oportuniteto te gelen maj dur amari kauza thaj kodola kaj na thode. Dikhlem kadala diference vi maškar e civiko organizacie le romenge.
Aver eksemplurja si kodola le romane religioso liderjenge save si len maj but pakiv katar amare manuša, de sar e alosarde liderja thaj e civikane liderja. Varesave thon e kauze vaš o meklipe le khamnimasko anglal i romani kauza. Ande kado modo den suporto pal e čače rigaki politika kaj promovisarel o rasismo. Aver den prioriteto pal o religioso identiteto thaj karing o xasaripe le romane identitetako thaj kadaja buti gelel vaj karing i asimilacia, vaj karing o xulavipe maškar e roma. Aver religioso liderja len samate o romano identiteto te den rigate le romen katar i politika thaj kadja aver te len decizie pal amare dživimata “bi amaro”. Sa kadalenca, prindžaras kodola religioso liderja kaj si nobilo thaj anen inspiracia thaj demonstrisaren o phanglipe maškar e religiake valore thaj amaro khetanipe thaj maripe.
Andar kado motivo, miri generacia trebal te anel khetanes le romane političarjen, le religioso liderjen, le civiko aktivisturjen, le artisturjen, le žurnalisturjen, le butjarnen thaj le manušen andar o bisniso thaj sporto save dživen pal kadala valore. Maj anglal si i valorja pal o publikano integriteto vaj te thol o kolektivo intereso maj opre de sar o personalo barvalipe. Si maj lokes andar amende te sikavas kadaja buti po drom vaj po Facebook, ama si maj vašno te sikavas kado kana si amen jekh baro grado zorako thaj oportuniteto. I dujto si i valorja la phanglimaski maškar amare alava thaj e butja kaj keras. Orkon šaj phenel šukar alava pal o čačipe thaj o sajekhipe amare manušengo. Ama sa kadalenca, našti mangas sajekhipe vaš e roma andi vrjama so peravas e romane džuvljen. Našti te rugisaras amen karing jekh Del kaj mangel thaj arakhel savoren thaj, ande sa kodoja vrjama, te das vast i rasisturjengi politika, kodolengi kaj si kontra e džuvlja, kontra o islamo vaj kontra e homoseksualurja. I trinto valorja si o džanglipe. But džanen te den duma pal e probleme, ama toke varesave keren eforto te aresen ke prindžarimata thaj ke džanglimata te šaj arakhen čače solucie thaj te gelen akalavren karing lende.
Dikhindos palpale, o barvalipe 50 beršengo muklo katar o Angluno Romano Lumjako Kongreso sas paruvdo katar o Šudro Maripe, katar e demokratikane tranzicie thaj katar e financialo krize. I avdivesutni lumja si paruvdi katar o populismo, katar o Covid-19, klimake paruvimata, artificialo inteligencia thaj aver provokacie. Vazdindos opro barvalipe meklo katar amare anglune phure thaj penindos palpale ke provokacie andar amare divesa, trebal te barjaras jekh transnacionalo miškipe kaj te ovel les jekh zorali lokalo prezenca, te džas maj dur te vazdas i romani nacia opral e granice thaj te anas khetanes le romane liderjen kaj si len publikano integriteto, džanglipe thaj pharipe. Kadala si e baze katar jekh nevi romani politika savi miri generacia trebal te vazdel te šaj i generacia kaj avel te lel len thaj te gelel len maj dur.
Roma Press- bičhaldo Zeljko J.
